Triết học của tình yêu

TRIẾT HỌC CỦA TÌNH YÊU

1

Suối vẫn đổ về sông

Sông trôi về biển cả

Ngọn gió đời muôn thuở

Tha thiết đắm say tình.

Nào có ai cô đơn

Theo luật trời thần thánh

Mọi thứ đều hòa quyện

Sao em và anh không?...

2

Nhìn núi hôn trời xanh

Sóng xô vào sóng khác

Làm sao tha thứ được

Hoa rẻ rúng bạn tình.

Và nắng ôm đất lành

Và trăng hôn biển cả

Nhưng thảy đều vô nghĩa

Nếu em chẳng hôn anh!

Xin lấy bài thơ Love’s Philosophy của Shelley để mở đầu bài viết về một hiện tượng còn nhiều bí ẩn nhất trong thế giới tinh thần của con người. Sự phức tạp ở chỗ trong thứ tình cảm này tất cả hòa nhập vào một khối thống nhất: thể xác và tâm hồn, cá nhân và xã hội, riêng tư và nhân loại, hiểu được và không thể hiểu được... Không có xã hội nào, không một con người nào mà không có tình yêu. Mặt khác, thiếu tình yêu thì không thể hình thành tư cách đạo đức con người một cách bình thường và có một sự phát triển bình thường. Tình yêu có thể phát triển ở những mức độ khác nhau nhưng không thể không có. Dưới đây là sự khái quát những quan niệm về tình yêu đi theo sự phát triển tư tưởng của nhân loại, từ thời Cổ đại qua thời Trung cổ, Phục hưng cho đến Thời đại mới.

Có nhiều ý kiến cho rằng thời Cổ đại chưa có tình yêu, mà hiện tượng này chỉ xuất hiện vào thời Trung cổ, bởi vì tình yêu là cảm xúc mạnh và riêng tư mà nhận thức của người cổ đại chưa đạt tới. Trong xã hội cổ đại thì những quan niệm về nhân cách còn ở trong tình trạng phôi thai, cá nhân hòa vào tập thể, nơi mà mọi hành động của từng cá nhân bị phụ thuộc vào quyền lợi của cả tập thể, do vậy tình yêu cũng ở trong tình trạng đó. Tuy nhiên những giả thiết trên đây cũng không phải là cơ sở đầy đủ để phủ nhận hoàn toàn tình yêu giữa đàn ông và phụ nữ thời cổ đại.

Trong đối thoại “Bữa tiệc”, nhà triết học Platon đã kể một huyền thoại về những con người trong buổi đầu của lịch sử: “Đầu tiên, con người có ba giống không phải hai giống như bây giờ – đàn ông và phụ nữ, vì còn có một giống thứ ba kết hợp trong mình những dấu hiệu của hai giống kia; bây giờ nó đã biến mất, chỉ còn lại tên gọi – androgyne (lưỡng tính), nó kết hợp trong mình những đặc tính của cả đàn ông và phụ nữ”.

Trong quyển “Sáng thế ký” của Kinh Cựu Ước cũng từng nói về nguồn gốc của con người đầu tiên:

Ngài tạo nên con người từ đất bụi

Rồi Ngài thổi sinh khí vào lỗ mũi

Thì con người thành ra loài sinh linh.
………………………..

A-đam đặt tên các loài súc vật 
Các loài chim trời, các loài thú đồng 
Nhưng về phần A-đam thì chẳng tìm 
Được một ai giúp giống như mình hết.

Đức Chúa Trời làm cho A-đam ngủ 
Lấy một xương sườn rồi lấp thịt lên. 
Đức Chúa Trời tạo nên một người nữ 
Là người từ xương sườn của A-đam. 

A-đam nói: “người là xương của ta 
Người là thịt từ thịt ta mà ra”. 
Người này sẽ được gọi là người nữ 
Vì nó do nơi người nam mà ra. 

Bởi vậy người nam sẽ lìa mẹ cha 
Để mà ra dính líu cùng người vợ 
Và cả hai nên một thịt giao hòa. 

(Sáng Thế Ký: I-7, 20, 25)
Như vậy, Adam đầu tiên là con người “một nửa đàn ông là đàn bà” và chỉ sau đó Đức Chúa Trời mới tạo ra Eva từ một phần cơ thể của Adam.

     

Trở lại với tác phẩm “Bữa tiệc”, Platon kể rằng những con người đầu tiên “có bốn tay, bốn chân và mỗi người trên cổ hình tròn có hai khuôn mặt hoàn toàn giống nhau nhìn ra hai phía trái ngược, hai đôi tai, hai bộ phận kín, những gì còn lại có thể hình dung qua những điều đã nói trên. Con người như thế đi lại hoặc là đi thẳng như ta bây giờ, nhưng một trong hai phần về phía trước, hoặc nếu vội thì lăn như bánh xe, điều này cho phép con người chạy nhanh về phía trước. Đã từng có ba giống là vì giống đực có nguồn gốc từ mặt trời, giống cái có nguồn gốc từ đất, còn giống thứ ba - từ mặt trăng, vì mặt trăng kết hợp cả hai. Còn về hình cầu của những sinh vật này và sự đi lăn thì giống với tổ tiên của họ. Bằng sức mạnh khủng khiếp của mình họ nuôi những ý nghĩ to lớn và thậm chí xâm phạm đến cả quyền lực của các vị thần mà Homer nói về Ephialtes và Otus, tức là nói về họ: trèo lên trời để tấn công các vị thần”.

Thế rồi sau đó thần Dớt đã chia đôi họ ra làm hai nửa, bởi thế mà bây giờ con người luôn đi tìm nửa kia của mình “Đàn ông là một nửa của sinh vật kia say mê đi tìm phụ nữ, đa số họ thuộc giống này còn phụ nữ đam mê và phóng đãng với đàn ông. Một số phụ nữ không thật sự ham muốn đàn ông mà hấp dẫn phụ nữ nhiều hơn và những người đồng tính thuộc giống này. Tuy nhiên, một số đàn ông vẫn ham mê những gì thuộc đàn ông: từ tuổi ấu thơ, là những sinh vật giống đực, họ thích nằm và ôm ấp những người đàn ông”. Từ đó mà xuất hiện tình yêu cùng giới và tình yêu khác giới.

Thời cổ đại tình yêu cùng giới rất phổ biến là do hoàn cảnh xã hội lúc đó. Ngay cả Athens văn minh là vậy mà phụ nữ cũng không được tham gia vào mọi hoạt động của đời sống xã hội. Đàn ông luôn đi tìm những hội riêng của đàn ông và họ cho rằng tình yêu giữa những người đàn ông với nhau có được sự thỏa mãn tinh thần cao hơn so với tình yêu giữa đàn ông và phụ nữ. Cuộc đời và thơ ca của nữ nhà thơ huyền thoại Sappho là một minh chứng cho điều này.

Trong nhiều tôn giáo cổ đại thì mặt trăng, mặt đất và nước được coi là biểu tượng của nữ tính còn mặt trời, lửa và cái nóng – là biểu tượng của nam tính. Sự khởi đầu nam tính (ngoại trừ Đát-đặc-la – Tantra) thể hiện sự chủ động, ý chí và hình thức. Sự khởi đầu nữ tính – thụ động, vâng lời và vật chất.

Những nhà tư tưởng thời cổ đại nêu ra một số phương diện của tình yêu mà sau đó được các thời đại khác tiếp tục phát triển. Trước hết đó là khái niệm về tình yêu, về nỗi khát khao đối với sự toàn vẹn đã mất cũng như giới hạn giữa tình yêu tâm hồn và tình yêu thể xác. Platon coi tình yêu là sức mạnh của Thượng Đế giúp cho con người vượt qua sự thiếu hoàn hảo của mình, giúp cho con người trên bước đường hướng tới đạo đức và cái đẹp vĩnh hằng.

***

Thời Trung cổ xã hội châu Âu có sự thay đổi cơ bản về những giá trị đạo đức cũng như những khái niệm về cuộc sống gắn liền với việc phổ biến rộng rãi của Thiên Chúa giáo. Từ giữa thế kỷ I Thiên Chúa giáo đã trở thành tôn giáo chính của La Mã. Tôn giáo này mang lại một quan niệm mới về con người và vị trí của nó trong thế giới, đóng góp lớn cho lịch sử văn hóa nhân loại, mà trước hết – ý tưởng tình yêu bao quát là cơ sở của đời sống con người. Tình yêu trong Tân Ước được hiểu rất rộng, hầu như là tất cả mọi mặt của đời sống gắn liền với Chúa Trời, đề cao tình yêu với người ở bên mình, với người anh em là bước đầu tiên của tình yêu với Chúa:

Ai người nói rằng yêu Đức Chúa Trời

Mà ghét anh em mình là nói dối

Vì không yêu người anh em nhìn thấy

Thì làm sao yêu không thấy Chúa Trời?

Ta đã từng nhận được điều răn này:

Ai yêu Chúa là yêu anh em vậy!

(Thư thứ nhất của Giăng: IV-20, 21))

Tình yêu – đó là tất cả:

Giá như tôi nói được nhiều thứ tiếng

Của loài người và của cả thiên thần

Mà trong tôi không có lòng yêu mến

Thì tôi chỉ là não bạt leng keng.

Giá như tôi được ơn nói tiên tri

Biết những cao siêu, biết nhiều bí ẩn

Hay tôi có thể dời non lấp biển

Nhưng thiếu tình yêu tôi chẳng là gì.

(Thư gửi tín hữu Cô-rinh-tô I: XIII-1, 2)  

Không chỉ tình yêu với người yêu mình, Chúa Giê-su Christ còn dạy cần biết yêu kẻ thù của mình, làm ơn cho kẻ vốn ghét mình, cầu nguyện cho kẻ sỉ nhục mình, chúc phúc cho kẻ chửi rủa mình:

Nhưng các ngươi là người nghe, ta nói:

Các ngươi hãy yêu kẻ thù của mình

Hãy làm ơn cho những kẻ ghét mình.

Hãy cầu nguyện cho kẻ sỉ nhục mình

Kẻ rủa mình cũng chúc phúc như vậy.

(Luca: VI-27)

Và có những lời dạy của Chúa mà con người trần tục có lẽ không bao bao giờ có thể thực hiện được nếu như trong con người này không có một tình yêu quên mình một cách tuyệt đối, thí dụ:

Nếu ai vả ngươi vào má bên này

Hãy đưa luôn má bên kia cho vả

Còn ai giật của ngươi chiếc áo ngoài

Thì hãy đưa luôn áo trong, đừng giữ.

Hễ có ai xin thì hãy đem trao

Và ai chiếm đoạt thì đừng đòi lại.

Tuy nhiên:

Muốn người ta làm cho mình thế nào

Thì hãy làm cho người ta thế ấy.

(Luca: VI-29, 30)

thì đây đã là một mẫu mực ứng xử mà nhiều vĩ nhân của những tôn giáo khác cũng đã từng dạy như vậy. Và lòng can đảm để hướng tới một tình yêu trọn vẹn – đấy cũng là một mẫu mực cho tình yêu của người trần:

Trong tình yêu không có sợ hãi, nhưng

Tình trọn vẹn sẽ xua đi nỗi sợ

Bởi vì sợ hãi chính là đau khổ

Kẻ nhát gan không trọn vẹn trong tình.

(Thư thứ nhất của Giăng: IV-18)

Mặc dù tình yêu của người trần thì muôn mặt, Lord Byron có lý khi ông viết rằng: “Tình yêu lớn là tình của những ai yêu trong lỗi lầm và sợ hãi”, nghĩa là chỉ những ai yêu mà luôn cảm thấy tội lỗi và yêu trong sợ hãi mới là tình yêu đẹp. Câu thơ “Tình mất vui khi đã vẹn câu thề/ Đời chỉ đẹp những khi còn dang dở” của Hồ Dzếnh ở một khía cạnh khác cũng nói về điều này. Tuy nhiên, ở đây chúng ta đang nói về tình yêu qua lăng kính tôn giáo thời Trung cổ – tình yêu vẹn toàn và thánh thiện chứ không phải tình yêu lớn hay tình yêu đẹp của người trần tục. Tình yêu là tất cả, tình yêu là mãi mãi dù mọi thứ trên đời này đều là cát bụi, thậm chí cả những giá trị phi vật thể khác, những thứ tưởng chừng như không bao giờ mất:

Tình yêu thương không bao giờ lụi tàn

Dù lời tiên tri rồi cũng hư không

Dù bao ngôn ngữ đến ngày chấm dứt

Dù cho hiểu biết rồi cũng về không.

Vì chưng hiểu biết thì chỉ có ngần

Và ơn tiên tri cũng là có hạn

Bởi một khi sự vẹn toàn đi đến

Thì cái có ngần có hạn về không.

(Thư gửi tín hữu Cô-rinh-tô I: XIII-8, 9, 10)

……………………..

Sự tham lam, dục vọng của người trần

Những thứ này đều đi qua tất cả

Song những ai vẫn làm theo ý Chúa

Còn đến đời đời, còn đến muôn năm.

(Thư thứ nhất của Giăng: II-17)

Tình yêu giữa hai người khác giới được coi là một biểu hiện ích kỷ và lỗi lầm. Thánh Augustine chia hai loại tình yêu: một là tình yêu trần tục – hướng về địa ngục, một là tình yêu thánh thiện – hướng về thiên đàng. Tình yêu trần tục là nặng nề, cản trở con người thỏa mãn cái đẹp đích thực của đời sống. Tình yêu này cần được tẩy rửa thông qua hai điều giáo huấn: hãy yêu Đức Chúa Trời và yêu người bên mình, người anh em. Đấy là cơ sở của cuộc sống, là tác nhân đối với sự nhận thức thế giới.

Các nhà tư tưởng Đông La Mã cho rằng tình yêu trong cuốn “Nhã Ca” là hình thức cao nhất của sự thể hiện tình yêu Chúa Trời, đấy là cuộc hôn nhân tinh thần. Ở đấy cô dâu khát khao chàng rể, cô dâu là tâm hồn con người khát khao hòa nhập với chàng rể (Chúa Trời). Bởi thế mà cô dâu chủ động nói về tình cảm của mình trước mà không phải chàng rể như trong đời sống trần tục.

***

Sang thời Phục hưng đề tài tình yêu phát triển mạnh mẽ và hướng tới tất cả những gì trần tục, những gì thuộc về con người sau khi được giải phóng khỏi sự kiểm soát của nhà thờ. Khái niệm “tình yêu” trở thành một phạm trù triết học, thực ra là đã hình thành từ thời Cổ đại nhưng bị thay đổi trong thời Trung cổ.

Giordano Bruno viết về bản chất và ý nghĩa của tình yêu theo quan niệm Phục hưng một cách rõ ràng nhất: “Tình yêu là tất cả và tác động đến tất cả. Ai cũng có thể nói về tình yêu và tất cả đều gán với tình yêu”. Bruno cho rằng tình yêu có sức mạnh vũ trụ, tình yêu là động lực của nhân loại.

Nhà nhân văn Lorenzo Valla thể hiện tâm trạng của xã hội đương thời khát khao đạt đến sự thỏa mãn cao độ những nhu nhu cầu của con người: “Tất cả những gì tồn tại đều hướng tới sự khoái lạc. Không chỉ những người làm ruộng mà Virgil đã ca ngợi mà cả những người ở thành thị, những người cao sang cũng như thấp hèn, người Hy Lạp cũng như quân man rợ… tất cả đều chịu sự chỉ huy và hướng dẫn của Thiên Nhiên”. Thực hiện những mong muốn và dục vọng của con người theo tự nhiên là tư tưởng trung tâm của thời đại này.

Thời Phục hưng trả con người trở về với thiên nhiên, xóa nhòa ranh giới giữa đam mê, buông thả và kiềm chế, giữa tình cảm chân thành và sự chạy theo lạc thú…

***

Tâm điểm chú ý của triết học Thời đại mới là con người với sự khao khát hướng tới cái thiện, sự hài hòa và hạnh phúc cá nhân, nghĩa là hoàn toàn phủ nhận tư tưởng Trung cổ cho rằng khởi đầu của con người là tội lỗi. Đặc điểm này gắn liền với việc phát triển vũ bão của khoa học tự nhiên trong thế kỷ XVII, sự ra đời của chủ nghĩa tư bản và nhiều phát minh mới trong các lĩnh vực khoa học.

Khái niệm tình yêu giữa hai người khác giới, chính vì thế, cũng có những thay đổi cơ bản. René Descartes trong một tiểu luận triết học khẳng định rằng “tình yêu là sự xúc động của tâm hồn, sinh ra từ sự chuyển động của tâm hồn, thức tỉnh sự hòa nhập với những đối tượng mà tâm hồn ngỡ là thân thiết”. Những định nghĩa kiểu như vậy không có sự khác nhau giữa tình yêu đối với người khác giới với tình yêu vật nuôi trong nhà hay tình cảm của một họa sĩ đứng trước bức tranh vừa vẽ xong. Tình yêu theo Hobbes, Locke và Condillac – đó là sự khát khao mãnh liệt những gì êm ái, dễ chịu, và chỉ thế.

Quan niệm này được thể hiện rõ nét trong xã hội Pháp những thập niên trước cách mạng. Đó là việc đề cao thứ tình cảm lẳng lơ, suồng sã. Tình yêu trong giới quí tộc Pháp trở thành một nghệ thuật ve vãn mà không hề có sự chân thành. Khái niệm tình yêu, lòng chung thủy trở thành những thứ đồ lạc mốt, chúng được thay thế bằng sự đam mê chỉ trong phút chốc. Không phải ngẫu nhiên mà Lamettrie cho rằng giữa sự giao cấu theo bản năng của động vật và tình yêu của con người không hề có sự khác nhau về nguyên tắc. Trong tác phẩm “Chống Seneca, hay là sự lập luận về hạnh phúc” Lamettrie viết: “Chúng ta sẽ là những người chống lại phái khắc kỷ. Họ là những nhà triết học nghiêm khắc, đau khổ và u ám, còn chúng ta sẽ là những người dẽ tính, vui vẻ và bao dung. Đi sâu vào tâm linh, họ lãng quên thân xác của mình còn chúng ta xao nhãng tâm linh. Chúng ta đi tìm thứ tình cảm mà ta thích thú và làm cho cuộc sống của ta dễ chịu. Nếu như ấn tượng trước tình cảm này ngắn ngủi – ta cảm thấy thích thú, nếu ấn tượng này kéo dài hơn – ta cảm thấy khoái chá, còn nếu như thường xuyên – thì đó là hạnh phúc. Có một thân hình cân đối, có vẻ đẹp, trí tuệ, có vẻ duyên dáng, phong nhã, có tài năng và danh tiếng, có sự thỏa mãn và sự tôn kính, có sức khỏe và giàu có – đấy là những gì để gọi là hạnh phúc thực sự và trọn vẹn”. Denis Diderot mặc dù nhận thấy sự khác biệt giữa động vật và con người, vẫn thường xuyên nhấn mạnh sự chế định bởi mỹ học và sinh lý của tình yêu.

Cả bốn nhà sáng lập Chủ nghĩa duy tâm Đức – Kant, Fichte, Schelling, Hegel – đều bày tỏ những quan điểm của mình trước hiện tượng này.

Kant là người đầu tiên đưa ra sự khác biệt giữa tình yêu “thực tế” và tình yêu “cao thượng”. Kant xem xét hiện tượng tình yêu chỉ theo quan điểm mỹ học và cho rằng tình yêu đối với người khác giới và tình yêu đối với những người xung quanh thực ra chỉ là một. Đấy là nghĩa vụ và trách nhiệm, và chỉ thế. Kant cũng cho rằng ở đâu có tình yêu thì ở đó không thể có quan hệ bình đẳng giữa những con người, vì rằng ai yêu người khác nhiều hơn người ta yêu mình sẽ cảm thấy ít được quí trọng hơn vì người ta có ưu thế hơn. Tình yêu vô điều kiện, theo Kant, là không thể, vì rằng tình yêu là nghĩa vụ và trách nhiệm của mỗi con người, mặc dù cả nghĩa vụ lẫn trách nhiệm đều là tự nguyện. Có một điểm thú vị trong triết học của Kant là việc ông coi hôn nhân – đấy là sự sử dụng tự nhiên bộ phận sinh dục của người khác giới một cách hợp pháp vì mục đích thỏa mãn sự khoái lạc. Và chỉ hôn lễ cùng với việc đăng ký trước pháp luật biến những gì thuộc về động vật trở thành những gì thuộc về con người.

Fichte không chia sẻ quan điểm tỉnh táo và thực dụng của Kant mà coi tình yêu là sự thống nhất của hai cá thể khác giới mà lúc đầu được chia ra để sau đó lại khát khao hòa nhập với chính mình. Quan điểm hôn nhân của Fichte cũng rất khắt khe: mặc dù hôn nhân và tình yêu tuy không phải là một nhưng không nên có hôn nhân mà không có tình yêu và tình yêu mà không có hôn nhân. Fichte cho rằng đàn ông đồng nghĩa với sự chủ động và phụ nữ đồng nghĩa với sự thụ động hoàn toàn trong việc buồng the cũng như trong đời sống. Ngoan ngoãn và vâng lời – đó là những điều cần có trước tiên ở phụ nữ.

Khác với Fichte, Schelling đề cao sự bình đẳng trong tình yêu. Theo Schelling, mỗi người đều bình đẳng trong việc đi tìm nửa kia của mình để hòa hợp trong sự tương đồng cao nhất. Schelling cũng không đồng tình với truyền thuyết về một “giống thứ ba”, có trong mình cả đàn ông lẫn đàn bà – androgyne (lưỡng tính), vì rằng nếu mỗi con người đi tìm một nửa thì nghĩa là con người này không thể là một cá nhân đầy đủ được mà chỉ “một nửa”. Trong tình yêu mỗi con người không chỉ có mong muốn nhận về mà còn đem dâng hiến mình, nghĩa là khát khao chiếm hữu chuyển thành sự hy sinh và ngược lại. Sức mạnh nhân đôi này của tình yêu có khả năng chiến thắng lòng thù hận và cái ác. Càng đi sâu, quan điểm của Schelling càng trở nên thần bí.

Hegel kiên quyết phủ nhận mọi biểu hiện thần bí trong tình yêu. Theo cách hiểu của Hegel thì Chủ thể đi tìm sự tự khẳng định và sự bất tử ở tình yêu, mà mục đích này chỉ đạt được khi Đối tượng của tình yêu tương xứng với Chủ thể, ngang bằng về khả năng. Chỉ khi đó tình yêu mới có được sức sống và trở thành biểu hiện của cuộc sống.

Hegel xem xét chức năng ràng buộc giữa đàn ông và phụ nữ qua lăng kính “Hiện tượng luận về tinh thần”: “Quan hệ chồng và vợ là sự nhận thức trực tiếp của người này ở người kia và sự tôn trọng lẫn nhau”. Đấy là mối quan hệ tự nhiên mà sẽ trở thành đạo đức chỉ sau khi họ có con, và chỉ khi đó mối quan hệ này được tô điểm bằng tình cảm âu yếm và sự tôn kính. Cũng như Fichte, Hegel theo đuổi nguyên tắc chồng và vợ không bình đẳng trong hôn nhân. Đàn ông có quyền ham muốn dục vọng đồng thời có sự tự do với nó còn phụ nữ không có quyền này. Thiên chức của phụ nữ là gia đình.

Đề tài tình yêu và hôn nhân còn được Hegel đề cập thường xuyên trong các tác phẩm ở giai đoạn sau như: “Triết học Pháp quyền” và “Mỹ học”.

Trong “Triết học Pháp quyền” Hegel cho rằng hôn nhân nâng mối quan hệ của hai người khác giới lên mức độ “nhận thức tình yêu về mặt đạo đức”. Hôn nhân – đấy là “tình yêu có đạo đức và được pháp luật thừa nhận”, tình yêu này loại trừ sự phản bội. Đấy là sự hòa nhập tinh thần của hai người và nó đứng “cao hơn những đam mê tình cờ và thói đỏng đảnh nhất thời”. Đam mê trong hôn nhân là sự cản trở và không nên có. Hegel cho rằng sự khác biệt giữa đàn ông và phụ nữ cũng giống như sự khác biệt giữa động vật và thực vật: động vật tương đồng nhiều hơn với tính cách đàn ông, còn thực vật – với tính cách phụ nữ.

Quan điểm tình yêu trong “Mỹ học” đã không còn giống với những suy ngẫm trước đó của chính Hegel. Trong tác phẩm này Hegel phân biệt tình yêu đích thực như là một thứ tình cảm riêng tư sâu kín của hai người, khác hẳn với tình yêu tôn giáo cũng như sự khát khao khoái lạc, đấy là một mức độ mà các nhà tư tưởng Cổ đại, Trung cổ hay Phục hưng chưa từng đạt đến: “Bản chất đích thực của tình yêu là chối bỏ nhận thức chính mình, quên mình trong cái “tôi” khác, tuy vậy, trong sự để mất và lãng quên này tình yêu lại tìm ra chính bản thân mình như vốn có”. Điều này có nghĩa là: thiếu tình yêu thì ta không phải là ta. Điều này có nghĩa là: một khi bạn chưa yêu, bạn chưa khám phá ra con người thật của mình như vốn có.

Cũng trong tác phẩm này Hegel từ bỏ sự rập khuôn về nguyên tắc bất bình đẳng giữa hai giới, và nói rằng: phụ nữ trong tình yêu – không hẳn là “thực vật” còn đàn ông – không hẳn là “động vật”. “Tình yêu tuyệt vời hơn tất cả trong tính cách phụ nữ vì rằng trong tính cách này sự chung thủy, sự quên mình đạt đến đỉnh cao nhất”, – nhà triết học thừa nhận sự vượt trội về mặt mỹ học của phụ nữ trong tình yêu.

Thời đại mới mang lại những tư tưởng mới mẻ trong sự phát triển của triết học nói chung, của tình yêu nói riêng. Tình yêu như là sự khát khao hướng tới sự toàn vẹn được thể hiện trong tác phẩm của đa số các nhà tư tưởng thời đại này. Họ không lặp lại các thời đại trước đó, họ không lặp lại nhau hay chính mình, họ tìm thấy ở tình yêu những đường nét mới, họ phân tích sâu sắc hơn trong cái riêng và tổng hợp, khái quát hơn trong cái chung.

***

Các nhà tư tưởng Cổ đại đã không nghi ngờ về sức mạnh của tình yêu nhưng tình yêu thời đó như một thứ tình cảm của vũ trụ có thể nảy sinh cả cái thiện và cái ác. Tình yêu không chỉ là một nhân tố của đời sống riêng tư mà còn là cả quá trình hoàn vũ, con người tham gia vào quá trình này nhưng không đóng vai trò quyết định.

Thời Trung cổ phổ biến một thái độ miệt thị đối với tình yêu thể xác. Phụ nữ bị coi là kẻ có lỗi trong sự lầm lỡ của Adam (ăn trái cấm và bị đuổi khỏi thiên đàng). Đa số các nhà tư tưởng của thời đại này coi tình yêu đối với phụ nữ là mối đe dọa đối với sự cứu rỗi linh hồn – bổn phận lớn nhất của Thiên Chúa giáo. Tình yêu Chúa Trời đối lập với tình yêu thể xác trong tất cả mọi biểu hiện. Tuy vậy, ở giai đoạn cuối của thời kỳ này tình yêu giữa đàn ông và phụ nữ được nhận thức là thuộc tính không tách rời của bản chất con người, xứng đáng với sự kính trọng nhưng chỉ với sự trong trắng và với mục đích lập gia đình.

Thời đại Phục hưng trở thành thời kỳ quá độ giữa thời Trung cổ và Thời đại mới. Nét chính của thời đại này là trả lại cho tình yêu thể xác những quyền lợi của nó, lấn át sự kiểm soát của nhà thờ. Sự khát khao hướng tới khoái lạc được coi là ý nghĩa cốt lõi của tình yêu.

Thời đại mới nuôi dưỡng trong mình kinh nghiệm của những thời đại trước đó đã sản sinh ra những nhà tư tưởng kiệt xuất, mà mỗi người đều có những sự đánh giá về bản chất tình yêu giữa hai người khác giới. Mỗi học thuyết mang một nét riêng, tuy nhiên, thuyết loài người là trung tâm đã thống nhất tất cả. Thuyết này trở thành mô típ chủ đạo của toàn bộ ý thức hệ thời đại mới.